Το κακό να λέγεται

Η συνήθης σχέση του ανθρώπου με τη λογική και την κριτική σκέψη είναι η μαχμουρλίδικη συγκατάνευση ενός χορτασμένου αρπακτικού. Η πολυτελής χειρονομία που έπεται της ικανοποίησης. Υπό πίεση, υπό καθεστώς φόβου, υπό την επήρεια μιας πραγματικότητας που σφίγγει το κρανίο, η σκέψη καταρρέει αφήνοντας ένα ζώο σε εγρήγορση να οσμίζεται ανήσυχο και επιθετικό τον αέρα.

Η ειρωνία είναι πως η φύση μας κοροϊδεύει. Εδώ και 50.000 χρόνια αναπτύσσουμε μηχανισμούς συμπεριφοράς ταιριαστούς στην πολυπλοκότητα των ανθρώπινων σχέσεων. Δεν είναι αρκετά… Οι τρόποι του άγριου θηλαστικού επανέρχονται στο πρώτο τράνταγμα. Κατόπιν εορτής αντιλαμβανόμαστε πως δεν μπορούν να ανταποκριθούν στις σύγχρονες προκλήσεις.Ίσως εξυπηρετούν τα κουνάβια και τους λύκους, αλλά δεν καλύπτουν τις ανθρώπινες προϋποθέσεις επιβίωσης.

Ό,τι ξεκινά με ένα χαστούκι μπορεί να συνεχίσει με σωθικά χυμένα στο δρόμο -και την ολοένα αυξανόμενη πιθανότητα το ανοιγμένο στομάχι να είναι το δικό μας. Χρονικά, η απόσταση ανάμεσα στα γυμνωμένα δόντια και το απορημένο επιθανάτιο βλέμμα μπορεί να είναι ελάχιστη.

Η φύση μας όμως δεν δρα μονόπλευρα. Δίνει και την δυνατότητα επιλογής συμπεριφοράς. Δύσκολη και επίπονη επιλογή, κόντρα στα πρωταρχικά ένστικτα, σαν πορεία σε μακρύ ανήφορο, αλλά υπάρχει. Αυτή η δυνατότητα γεννά την έννοια της ελεύθερης βούλησης, της ηθικής ευθύνης και το βάρος της τραγικής -και σχετικής-ελευθερίας μας.

Αν αφήσουμε κατά μέρος την φιλοσοφική οπτική του ανθρώπου ως τραγικού όντος ανάμεσα σε ζώο και θεό και κινηθούμε πρακτικότερα, βγαίνουν τα εξής συμπεράσματα:

1.  Όταν ο φόβος, ο θυμός και η ανασφάλεια σε καταβάλουν τόσο ώστε να έχεις ανάγκη να ταυτίζεσαι με δομές ωμής δύναμης για να έχεις πλάτες να φέρεσαι επιθετικά, δεν είσαι δυνατός, είσαι χέστης και ηθικά τεμπέλης.
2. Αυτή η στάση αποδυναμώνει την κοινωνία στην οποία ανήκεις, δεν απαντά στα προβλήματά της, δυσχεραίνει την επιβίωση (δεν μιλώ καν για ευτυχία) άρα σε κάνει επικίνδυνο για τον εαυτό σου και το ανθρώπινο είδος.
3. Κάθε άνθρωπος που επιθυμεί την επιβίωση και την βελτίωση των υλικών και πνευματικών συνθηκών της ζωής του κατανοεί τις προκλήσεις και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζεις αλλά δεν μπορεί παρά να σε αντιμετωπίζει ως επικίνδυνο δυστυχή (σε ήρεμες εποχές) ή ακόμα και ως εχθρό (στις δυσκολότερες).

[Το παρακάτω απόσπασμα από την ταινία Ψυχή στο στόμα (2007) του Γιάννη Οικονομίδη δεν είναι ελαφρύ θέαμα και δεν θα αρέσει σε όλους.]

Γεγονός

Οι προϋπάρχουσες απόψεις μας καθορίζουν τα γεγονότα που αποφασίζουμε να αποδεχτούμε.

Το κόστος μιας πιθανής παραδοχής λάθους είναι μεγαλύτερο από την επιθυμία για αλήθεια.

Ντοκυμαντέρ

Είναι γοητευτικό να προσεγγίζεις τις χορταστικές, κυριακάτικες εφημερίδες με τον ενθουσιασμό ζωολόγου που εξορμεί στις σαβάνες όπου κατοικεί η κοινή γνώμη. Έχεις την ευκαιρία να δεις εν δράσει τους παράγοντες που την διαμορφώνουν.

Ο πολιτικός και κοινωνικός καύσωνας των ημερών έχει εξαντλήσει τους πολίτες. Ας στήσουμε καρτέρι σε ένα ρυάκι που θα μαζευτούν για να σβήσουν την δίψα τους. Η εφημερίδα «Το Βήμα» παράγγειλε στην Κάπα Research μια «έρευνα κοινής γνώμης σχετικά με τα επείγοντα μέτρα για την οικονομία που ανακοίνωσε ο Πρωθυπουργός.»

Τα αποτελέσματα μπορεί να τα δει όποιος θέλει, αν ακολουθήσει το λινκ. Οι ίδιες οι ερωτήσεις, όμως, έχουν μια σπάνια χάρη και θαυμαστές ιδιότητες.

«Αν δεν σας καλύπτει η διακυβέρνηση Παπανδρέου, από πού προβλέπετε ότι θα προέλθει μια λύση;»

1. Απουσιάζει ερώτηση του τύπου «Σας καλύπτει η διακυβέρνηση Παπανδρέου;» Αυτή η απουσία έχει σαγηνευτικό ενδιαφέρον για τους ζωολόγους…
2. Στο σκάκι, θα ήταν κίνηση ματ. Αν δεν καλύπτεσαι, οφείλεις να ξέρεις ποιος έχει τη λύση σε ένα πρόβλημα που μπερδεύει πολλά μυαλά οικονομολόγων ανά την υφήλιο. Δεν την έχεις –όπως ήταν αναμενόμενο- και το 66% λέει ΔΓ/ΔΑ.

[Μπροστά σε κάτι που δεν ξέρεις, λοιπόν, καλό είναι να μείνεις με αυτό που έχεις, λέει ο αρχαίος εγκέφαλος του ερπετού μέσα μου. Κανείς δεν τον πίεσε, τον μπαγάσα. Πετάχτηκε αυθορμήτως.]

«Δέχεστε τα μέτρα προκειμένου να αποφύγει η Ελλάδα την χρεωκοπία;»

«Αρνείστε τα μέτρα ακόμα κι αν η Ελλάδα χρεοκοπήσει;»

1. Τι ωραία που ζευγαρώθηκαν τα υποθετικά σενάρια με τις ερωτήσεις! Η αποδοχή με τη σωτηρία. Η άρνηση με την χρεωκοπία. Όπως πρέπει.
2. Ας κάνουμε ένα μικρό παιχνίδι. Σκεφθείτε τι θα απαντούσατε εσείς. Μετά σκεφθείτε τι θα απαντούσατε αν οι ερωτήσεις ήταν κάπως έτσι:

«Δέχεστε τα μέτρα ακόμα κι αν η Ελλάδα χρεοκοπήσει;»

«Αρνείστε τα μέτρα προκειμένου να αποφύγει η Ελλάδα την χρεωκοπία;»

Ενδιαφέρον δεν είναι;

«Τι πιστεύετε ότι πρέπει να πράξουν τα κόμματα της αντιπολίτευσης τις δύσκολες αυτές ώρες;»

Μ’ αρέσει αυτό το «τις δύσκολες αυτές ώρες». Είναι καλός λίγος συναισθηματισμός σε ένα αντικειμενικό γκάλοπ, γιατί υπάρχουν πολλοί που τις θεωρούν εύκολες «αυτές τις ώρες». Επίσης, είναι πολύ βοηθητικό για να ανασύρεις από τη μνήμη το ποίημα: «Τις δύσκολες αυτές ώρες τα κόμματα της αντιπολίτευσης οφείλουν να…»

[Μπράβο! Είναι αυτό με τη λέξη «συναίνεση». Κερδίζουμε όλοι μια σοκολάτα!]

«Πιστεύετε ότι πρέπει να σταματήσουν οι διαδηλώσεις μετά τα τελευταία γεγονότα;»

Μια πραγματικά αθώα ερώτηση. Δείτε τι συμβαίνει αν την αλλάξουμε λίγο:

«Πιστεύετε ότι πρέπει να ενταθούν οι διαδηλώσεις μετά τα τελευταία γεγονότα;»

«Πιστεύετε ότι πρέπει να απαγορευθούν οι διαδηλώσεις μετά τα τελευταία γεγονότα;»

«Πιστεύετε ότι είναι άσχετες οι διαδηλώσεις με τα τελευταία γεγονότα;»

Φεύγοντας ο ζωολόγος από το ποτάμι της έγκυρης ενημέρωσης, είναι γεμάτος θαυμασμό με τον τρόπο που τα αρπακτικά καθοδηγούν το κοπάδι, ορίζοντας με προσοχή τις διαθέσιμες επιλογές του. Αυτό είναι από τα πρώτα που μαθαίνεις παρακολουθώντας ντοκυμαντέρ για την άγρια φύση.

—————————————————————————————

Μικρό διασκεδαστικό παραλειπόμενο, από την ίδια εφημερίδα:

Στα πολιτιστικά, υπάρχει παρουσίαση  του εικαστικού Διαμαντή Αϊδίνη. Ο τίτλος και ο υπότιτλος του άρθρου είναι:

Διαμαντής Αϊδίνης

«Δεν θα πήγαινα ποτέ σε διαδήλωση»

Είτε διαβάσεις, είτε (ακόμα περισσότερο…) δεν διαβάσεις το άρθρο, το μήνυμα που μένει είναι πως ο Διαμαντής Αϊδίνης σήμερα καθορίζεται από την φράση «Δεν θα πήγαινα ποτέ σε διαδήλωση». Ίσως, στη διάρκεια της συζήτησης να είπε κι άλλα. Φερ’ ειπείν, πως του αρέσει η τυρόπιτα. Ή πως έχει νιώσει την επιθυμία να σκοτώσει κάποιον (απ’ το μυαλό μου τα βγάζω, δεν είπε κάτι τέτοιο ο άνθρωπος). Αυτό, όμως, που επιλέγει η εφημερίδα ως το πιο αντιπροσωπευτικό, το οποίο αξίζει να μείνει και στο μυαλό ακόμα και του βιαστικού αναγνώστη που διαβάζει μόνο τους τίτλους των πολιτιστικών, είναι πως ο καλλιτέχνης δεν θα πήγαινε ποτέ σε διαδήλωση.

Η ανάγνωση των εφημερίδων μπορεί να μας μάθει θαυμαστούς τρόπους να βρεθούμε υπό την επήρεια της αντικειμενικής ενημέρωσης.

-Ξεβράκωμα… ζωολόγου!-

Όπου αποδεικνύεται πως ο μέγιστος πανεπιστήμων -ε… εγώ- παρόλο που διάβασε κάμποσες φορές το άρθρο για τον Διαμαντή Αϊδίνη δεν είδε αυτό που εντόπισε αμέσως ο προσεκτικότερος Δύτης των Νιπτήρων. Πως, δηλαδή, η φράση αναφέρεται ΚΑΙ μέσα στο άρθρο. Αυτό μπορεί να μην αλλάζει δραματικά τα πράγματα, αλλά σίγουρα δεν με τιμά: Μου ρίχνω φλιτ πάραυτα και ταπεινώνομαι δημοσίως. Διορθώνω, δε, το κείμενο (αλλά κρατώ το ξεβράκωμα, έτσι για να μαθαίνω).

Παλιά κόλπα

Το κόλπο είναι τόσο παλιό και χρησιμοποιημένο που θα περίμενε κανείς –αφελώς σκεπτόμενος- πως θα είχε χάσει κάτι από την αποτελεσματικότητά του. Όμως οι μοχλοί που βάζουν σε ενέργεια τους μηχανισμούς των ανθρώπινων αντιδράσεων είναι λίγοι, δυνατοί και σχεδόν ανίκητοι. Έχουν μελετηθεί καλά εδώ και χιλιετηρίδες, από κάποιους συνειδητά και από όλους μας ασυνείδητα.

Τέτοιοι μηχανισμοί –τέτοια τεχνάσματα- συνήθως ενδύονται τη λογική αλλά στοχεύουν στο θυμικό, με αποτέλεσμα να εγείρουν έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις στους ανθρώπους που επηρεάζουν. Αντιδράσεις εξαιρετικά αποτελεσματικές, αφού καμουφλάρονται ως κάποιου είδους ψευτο-λογική και βραχυκυκλώνουν το μυαλό που (λανθασμένα) τις θεωρεί επιχειρήματα.

Το πιο χαρακτηριστικό κόλπο είναι γνωστό ως «επιχείρημα ad hominem»:
Αντί να επιτεθείς στο επιχείρημα του αντίπαλου με κάποιο ικανό αντεπιχείρημα, επιτίθεσαι στο ποιόν ή την προσωπικότητα του ίδιου του αντίπαλου (χρησιμοποιώντας αλήθειες, ψέμματα ή εικασίες, ανά περίπτωση). Με αυτό τον τρόπο δημιουργείς την ψευδαίσθηση πως κατέρριψες το επιχείρημά του.

Το πρόβλημα με τα επιχειρήματα ad hominem είναι πως βασίζονται σε θεμιτό και χρήσιμο τρόπο σκέψης. Η ιστορία, το ποιόν και η προσωπικότητα κάποιου είναι ένας παράγοντας που όλοι λαμβάνουμε υπόψη κάθε φορά που εξετάζουμε τα λεγόμενά του. Όμως:

(α) δεν είναι αυτονόητο πως αυτά τα στοιχεία αρκούν για να τον διαψεύσουν.

(β) ο τρόπος που ερμηνεύεται και παρουσιάζεται ο αντίπαλος είναι υποκειμενικός –στην καλύτερη περίπτωση- ή και αμιγώς συκοφαντικός –στην χειρότερη και αρκετά συχνή.

(γ) Μετατοπίζεται η προσοχή μας και ξεχνάμε πως ΔΕΝ αποδείχτηκε από κανέναν ότι ο υπό εξέταση ισχυρισμός είναι εσφαλμένος.

Το επιχείρημα ad hominem βρίσκεται κατά καιρούς στο οπλοστάσιο όλων μας. Χρησιμοποιείται, όμως, κατά κόρον και απολύτως συνειδητά από ανθρώπους και ομάδες που επιθυμούν να ελέγξουν δια του φόβου ή/και της πειθαρχίας. Η ίδια η φύση του (ο εκμηδενισμός του προσώπου του αντιπάλου για να αποδυναμωθεί ο λόγος του) το κάνει να ανθεί εκεί όπου υπάρχουν βαθειές ψυχολογικές πληγές και ασάφεια εννοιών. Η ηθική, η θρησκεία, η πατρίδα, τα πιστεύω είναι οι ιδανικές φωλιές για να ξεπηδήσουν αυτά τα θαυμαστά τέρατα της παραπλάνησης και της χειραγώγησης. Όπου ξεπηδούν μεγάλα λόγια και παχιές κουβέντες το έδαφος είναι πρόσφορο για να τηγανίσεις τον εγκέφαλο του κοινού.

Όποιος επιθυμεί να μείνει στο γενικό, μπορεί να σταματήσει εδώ και να αναγνωρίσει σχετικά παραδείγματα από τις προσωπικές του εμπειρίες. Όποιος, πάλι, έχει τον χρόνο και το στομάχι ας ψάξει λίγο στους μύθους και τα ψεύδη που διαδίδονται μαζικά (τώρα πια και με chain mail) για θέματα που αφορούν πατρίδα και γλώσσα. Θα γνωρίσει τον μαγικό κόσμο ανυπόστατων ισχυρισμών και πλήρους άγνοιας –που έχουν όμως το ανίκητο ατού να προσφέρουν σε απελπισμένους ανθρώπους δανεική αίσθηση μεγαλείου χωρίς κόπο.

Ο συγγραφέας, μεταφραστής και μελετητής της γλώσσας Νίκος Σαραντάκος τα αποκαλεί «Λερναία». Και, βοηθούμενος από κάποιους ενήμερους αναγνώστες του, προσπαθεί να καταρρίψει τέτοια ψεύδη. Το γεγονός ότι μιλά για αντικείμενο που γνωρίζει, μελετά και αγαπά (και για το οποίο παράγει έργο συνεχώς, πλουτίζοντας τις γνώσεις μας και προσφέροντας στην Ελλάδα) δίνει κάποια βαρύτητα στα λόγια του. Όταν όμως έχεις να αντιμετωπίσεις δημοσιογράφους, πολιτικούς, επιστήμονες παντελώς διαφορετικών κλάδων από τη γλώσσα (πολ. μηχανικούς ας πούμε), αξιωματικούς εν αποστρατεία και ανώνυμους γραφείς που δεν έχουν σχέση με το αντικείμενο, ούτε αξιόπιστες πηγές, ούτε στοιχεία για να παραθέσουν, τότε…

Τότε η τακτική που ακολουθείται είναι να ονομαστείς ύποπτος, σχεδόν προδότης, χωρίς «λεβεντιά», που ηγείσαι σκοτεινής ομάδας που «για άγνωστους λόγους» και ενισχυμένος από ακατονόμαστα κέντρα επιτίθεσαι κατά της πατρώας κληρονομιάς. Όλα αυτά, βέβαια, εξυπακούονται, ανήκουν στη Χώρα του «Προφανώς», τη μυθική χώρα που δεν χρειάζεται στοιχεία, αποδείξεις και επιχειρήματα, «Γιατί Έτσι».

[Φυσικά αυτός ο τρόπος σκέψης μπορεί να γίνει δίκοπο μαχαίρι. Αρκεί να αναρωτηθούμε ποιοι διαδίδουν αυτούς τους μύθους και εξαπατούν τον κόσμο. Και μετά να κάνουμε τις υπόλοιπες πονηρές ερωτήσεις: τι επιδιώκουν; τι κερδίζουν; ποιος τους βάζει; ποιοι γνωρίζουν την αλήθεια αλλά δεν μιλούν; τι συμφέροντα εξυπηρετούν; (Καλά, αυτό είναι all time classic!) ]

Ο αριθμός των πολιτών της Χώρας του Προφανώς αυξάνεται ιλιγγιωδώς. Είναι ωραίο να γνωρίζεις πως εμείς είμαστε οι Καλοί, οι άλλοι είναι Κακοί και αυτά που λένε οι Κακοί είναι Κακά γιατί είναι Κακοί. Είναι ανακουφιστικό να είσαι πιόνι όταν η ζωή σου πάει κατά διαόλου. Και μπορεί (αν το φέρουν οι καιροί) να σκοτώσεις αυτόν που θα προσπαθήσει να σου αφαιρέσει την οπιούχα ανακούφιση.

Αλλαγή φρουράς

Κυκλοφορεί ανάμεσά μας μια φουρνιά πεντάχρονων που αρχίζει να νιώθει πως οποιαδήποτε οθόνη δεν συνδυάζεται με ποντίκι είναι σκάρτο πράγμα. Πως οποιοδήποτε μέσο στο οποίο δεν μπορείς να έχεις επιλογή, ενεργό ρόλο και προσωπικό έλεγχο του περιεχόμενου είναι μέσο για το οποίο δεν πρόκειται να διαθέσεις χρόνο. Και πως, με τόσα πράγματα να διαλέξεις, κάτι πρέπει να είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτο για να σε απασχολήσει. Για να του δώσεις την άδεια να σε απασχολήσει.

Κυκλοφορεί ανάμεσά μας μια φουρνιά πεντάχρονων που –αν καταφέρουμε να επιβιώσουμε- θα επιλέγει το υπό ποιάς πραγματικότητας την επήρεια θα κινείται. Δεν θα είναι πιο έξυπνη, δεν θα ζήσει σε παραδεισένιο κόσμο, θα αντιμετωπίσει και τη σκοτεινή πλευρά όλων αυτών των θαυμάτων. Αλλά είναι πιθανό, για παράδειγμα, να σταματήσει να επενδύει 500 εκατομμύρια ώρες σε παθητική τηλεθέαση διαφημίσεων –μόνο διαφημίσεων, μόνο στην Ελλάδα- το χρόνο, όταν μπορεί εύκολα να στήσει κοινότητες που φτιάχνουν την Wikipedia με 100 εκατομμύρια εργατώρες. Ή απλά να παίξει World of Warcraft.

Οι σημερινοί κλειδοκράτορες και κουμανταδόροι δεν έχουν καν αρχίσει να υποψιάζονται την αλλαγή που έχει ήδη συμβεί. Θαυμάσια.

Ο ήχος της Εκάτης

Κάποιες φευγαλέες στιγμές, λίγα μέτρα μακρύτερα από τα εκατομμύρια κορμιά που διασχίζουν το άστυ, εισχωρεί η ερημιά. Ξεχύνεται από τις ρωγμές του τσιμέντου, από τον κάνναβο των σκοτεινών παραθύρων, από τις λακκούβες ξεχασμένων δρόμων. Τον αέρα καβαλάει η ερημιά για να σου παγώσει τη ραχοκοκκαλιά, εκεί, στους πίσω δρόμους, και γελά με τα πλήθη και τη βουή και τα ηλεκτρικά φώτα. Μέσα στο γνώριμο και το ασφαλές απλώνει δίχτυα και γεννά τέρατα -στην πόλη όπως και στην αρχαία έρημο, στη γειτονιά όπως και στα ανεμοδαρμένα οροπέδια.

Οι ανώνυμες οδοί, μόνιμα βρεγμένες από κάποια ατέλειωτη διαρροή, ανάμεσα στα βουλκανιζατέρ και τις μάντρες με τα παλιά ελαστικά και τα άγρια σκυλιά, ξέρουν. Ξέρουν και τα στενά ανάμεσα στα άδεια εταιρικά κτίρια τη νύχτα, και οι παράδρομοι των μεγάλων οδικών αρτηριών κάτω από τιτάνιες γέφυρες βυθισμένες στο κίτρινο ημίφως των πυλώνων. Αλλά και οι γειτονιές, οι ασφαλείς και πολύκοσμες με τα καφενεία και τις πλατείες, γνωρίζουν αυτές τις αλλόκοτες στιγμές που ο χρόνος παγώνει και ένα μακρινό ουρλιαχτό διαχέεται ανάμεσα στα αντικριστά μπαλκόνια.

Έρχεται σαν θρήνος, ένα μακρινό αλύχτισμα φτιαγμένο από χίλιους ήχους, σαν αναστεναγμός από τα θαμμένα ποτάμια της πόλης, κρυμμένα χρόνια τώρα. Έρχεται και χάνεται με μια αφόρητη περιοδικότητα κι αν τ’ ακούσεις, αν το προσέξεις ανάμεσα στους γνώριμους ήχους, κλείνεις την πόρτα του μπαλκονιού ή περπατάς γοργά χωρίς να κοιτάς τριγύρω, αδημονώντας για την ώρα που θα γυρίσει το κλειδί στην πόρτα.

Άλλοτε φτάνει ως βουητό, κολοσσιαίο και επιβλητικό, σαν παρέλαση ή εισβολή να συμβαίνει λίγα οικοδομικά τετράγωνα από το νυχτερινό δρόμο και το παρκαρισμένο αμάξι είναι ένα αβέβαιο, μακρινό καταφύγιο. Ψυχή ζώσα δεν κυκλοφορεί -πού είναι όλοι σ’ αυτή την πόλη που δεν κοιμάται; Αργότερα, εν κινήσει, το βουητό έχει χαθεί αλλά το ίδιο και τα αυτοκίνητα. Τα φανάρια της λεωφόρου ανάβουν βουβά στέλνοντας μηνύματα στο πουθενά, μέχρι να μείνει πίσω η ζώνη που η ερημιά έστησε βασίλειο.

Η αυγή σβήνει τα σημάδια. Η λογική ανακτά τα εδάφη που έχασε και θυμάται τις ιδιομορφίες τις ανθρώπινης ψυχολογίας και τις παράξενες ιδιότητες του ήχου. Ξεχνά. Μέχρι την επόμενη φορά που η -αλλοιωμένη από το χτίσιμο και την ανθρώπινη παρουσία- απέραντη περιοχή ξυπνήσει και χρησιμοποιήσει τη νέα, τεχνητή, γεωμετρία για να ψιθυρίσει παλιές ιστορίες.

[Η εικόνα είναι έργο του Elliot K Daughtry.]